Đồng phân ALKYNE khiến nhiều con tim loạn nhịp đập

* Phỏng theo những lời có cánh về các cô gái đẹp & gameshow trên báo Internet

1. Để viết & gọi tên đồng phân Alkyne, phải biết

• Dạng mạch carbon mạch hở
• Tên gọi mạch carbon chính
• Tên gọi phần nhánh (gốc)
• Tên gọi nhóm chức

Bạn cần đọc và biết các nội dung trên tại đây trước khi vào bài học này. Chúc bạn may mắn!.

---

2. Viết & gọi tên đồng phân ALKYNE

2.1. Alkyne là hợp chất hữu cơ

• tạo chỉ từ 2 nguyên tố C và H (vì vậy gọi là hydrocarbon)
• mạch carbon hở (tức không có mạch vòng!)
• ngoài các liên kết đơn C—C, phân tử còn có 1 liên kết ba C≡C.
• công thức chung là C_nH_{2n – 2} (n ≥2). Giả vờ n = 2, 3, 4, 5, 6, 7; thế vào công thức C_nH_{2n – 2} thì bé có công thức phân tử alkyne tương ứng là C₂H₂, C₃H₄, C₄H₆, C₅H₈, C₆H₁₀, C₇H₁₂.

2.2. Viết đồng phân Alkyne là sao?

Đồng phân là những chất khác nhau nhưng lại có cùng CTPT. Do vậy, viết đồng phân alkyne là bé tìm xem ứng với một CTPT trên (C₂H₂, C₃H₄, C₄H₆, C₅H₈, C₆H₁₀, C₇H₁₂), bé vẽ được mấy chất khác nhau.

2.3. Cách viết đồng phân cấu tạo của Alkyne

Alkyne là hợp chất hữu vẽ tựa như Alkene chút xíu (thay vì liên kết = thì bây giờ là liên kết ≡). Để viết đồng phân Alkyne, bé hãy:

1. ứng với số C, bé vẽ các dạng mạch carbon hở; vẽ thêm trục đối xứng nếu có
2. với từng dạng mạch, nếu
   • có trục đối xứng, bé lần lượt di chuyển liên kết ba (≡) ở 1 bên trục đối xứng
   • không có trục đối xứng, bé lần lượt di chuyển liên kết ba (≡) toàn mạch carbon luôn
3. thêm H vào sao cho tất cả C đủ hóa trị 4 (H có hóa trị 1 nên… 1H là 1 hóa trị). Ví dụ, nếu
   • quanh C đã có 1 gạch (—) thì bé thêm 3H
   • quanh C đã có 2 gạch (—) thì bé thêm 2H
   • quanh C đã có 3 gạch (—) thì bé thêm 1H
   • quanh C đã có 4 gạch (—) thì… thôi, đừng thêm nữa vì C đã đủ hóa trị 4 rồi mà

🐰Mình vẽ với C₂H₂

• đương nhiên là

CH ≡ CH

• C₂H₂ chỉ vẽ được 1 chất; tức hổng có đồng phân

🐸Mình vẽ với C₃H₄

• đương nhiên là

CH₃ — C ≡ CH

• C₃H₄ chỉ vẽ được 1 chất; tức hổng có đồng phân alkyne

🐌Mình vẽ với C₄H₆

• 4 carbon có 2 dạng mạch với trục đối xứng là … (bé xem lại bài trước cho rõ nhe)

• vì cả 2 dạng mạch đều có trục đối xứng; nên mình di chuyển liên kết ba (≡) ở 1 phía trục đối xứng thôi. Vị trí đánh dấu X lá nơi bé không thể chèn liên kết ≡ vào được (vì chèn ≡ vào thì C có hóa trị 5 luôn á!).

• Kết quả là bé chèn được liên kết ba vào 2 vị trí như trên. Bây giờ mình thêm H vào cho C đủ hóa trị 4, kết quả có 2 alkyne đẹp đẽ sau:

• vậy C₄H₆ vẽ được 2 đồng phân alkyne

🦘Mình vẽ với C₅H8

• 5 carbon có 2 dạng mạch với trục đối xứng là … (bé xem lại bài trước cho rõ nhe)

• ở mạch không có trục đối xứng – mình di chuyển liên kết ba (≡) ở toàn mạch. Có các vị trí đánh dấu X là không thể chèn liên kết ≡ vào được (vì chèn ≡ vào thì C có hóa trị 5 hoặc 6 luôn á!).

• Kết quả là bé chèn được liên kết ba vào 3 vị trí như trên. Bây giờ mình thêm H vào cho C đủ hóa trị 4, kết quả có 3 alkyne dễ thương sau:

• vậy C₅H₈ vẽ được 3 đồng phân alkyne

🦓Mình vẽ với C₆H₁₀

• Tương tự như trên, dễ dàng bé có sơ đồ chèn liên kết ba như sau:

• vậy C₆H₁₀ vẽ được 7 chất; tức có 7 đồng phân alkyne

🐹Mình vẽ với C₇H₁₂

• Phải có tình yêu lớn với môn Hóa học…. để tiếp tục vẽ các đồng phân này!.
• Khỏi quan tâm cũng được, vì xưa nay hiếm thấy ai hỏi vẽ đồng phân alkyne của C₇H₁₂.

🐌Bảng tổng kết số lượng đồng phân Alkyne

C₂H₂, C₃H₄ không có đồng phân alkene. Từ C₄H₆ đến C₇H₁₂ như sau

Alkyne	C4H6	C5H8	C6H10	C7H12
Số đồng phân alkyne	2	3	7	…?…

2.4. Gọi tên Alkyne theo “danh pháp thay thế”

Từ “danh pháp thay thế” là gì mình hổng cần quan tâm. Bé chỉ cần biết cách gọi tên alkyne theo kiểu này là quá đã rồi.

Từ bài trên, bé thấy ankyne có 2 loại, loại không có nhánh và loại có nhánh phải không nào. Vậy mình cũng có 2 loại để gọi tên.

2.4.1. Alkyne không có nhánh

Bé làm như sau

1⃣ Đánh số mạch carbon sao cho hai C ở liên kết ba (C≡C) có số bé nhất.

2⃣ Gọi: Tên ứng với số C của alkyne–số nhỏ ở C≡C–yne

• từ -yne có nghĩa phân tử có 1 liên kết ba C≡C
• số cho biết liên kết ba đó gắn với hai carbon nào

Hãy xem các ví dụ sau đây

🍍 CH≡CH

• Chỉ có 1 cách đánh số là
• mạch có 2 carbon: dùng chữ eth
• liên kết ≡ ở C số 1 và số 2; bé lấy số nhỏ-tức lấy số 1
• gọi: eth-1-yne
• nhưng mình cũng thấy, số chỉ vị trí liên kết ≡ là thừa!. Vì có 2 carbon thì nó buộc phải ở đấy, chạy đi đâu được?. Nên người ta bỏ số đó đi. Bây giờ tên chính xác là

ethyne

🍏 CH₃—C≡CH

• Có 2 cách đánh số là ; đương nhiên cách đánh số màu xám là sai vì hai C ở liên kết C=C có số lớn quá
• mạch có 3 carbon: dùng chữ prop
• liên kết ba ở C số 1 và số 2; bé lấy số nhỏ-tức lấy số 1
• gọi: prop-1-yne
• nhưng mình cũng thấy, số chỉ vị trí liên kết ≡ là thừa!. Vì có 3 carbon thì nó buộc phải ở đấy, chạy đi đâu được?. Nên người ta bỏ số đó đi. Bây giờ tên chính xác là

propyne

🍅 C₄H₆ có 2 alkyne không nhánh [1] và [2] ở trên, hãy xem:

, bé đánh số ngược lại là sai đó nha!

• mạch có 4 carbon: dùng chữ but
• liên kết ba ở C số 1 và số 2; bé lấy số nhỏ-tức lấy số 1
• gọi: but-1-yne

, bé đánh số ngược lại cũng đúng nha!

• mạch có 4 carbon: dùng chữ but
• liên kết ba ở C số 2 và số 3; bé lấy số nhỏ-tức lấy số 2
• gọi: but-2-yne

🍋 C₅H₈ có 2 alkyne không nhánh [1] và [2] ở trên, hãy xem:

, bé đánh số ngược lại là sai đó nha!

• mạch có 5 carbon: dùng chữ pent
• liên kết ba ở C số 1 và số 2; bé lấy số nhỏ-tức lấy số 1
• gọi: pent-1-yne

, bé đánh số ngược lại là sai đó nha!

• mạch có 5 carbon: dùng chữ pent
• liên kết ba ở C số 2 và số 3; bé lấy số nhỏ-tức lấy số 2
• gọi: pent-2-yne

🍉 C₆H₁₂ có đến 3 alkyne không nhánh [1], [2] và [3] ở trên, hãy xem:

, bé đánh số ngược lại là sai đó nha!

• mạch có 6 carbon: dùng chữ hex
• liên kết ba ở C số 1 và số 2; bé lấy số nhỏ-tức lấy số 1
• gọi: hex-1-yne

, bé đánh số ngược lại là sai đó nha!

• mạch có 6 carbon: dùng chữ hex
• liên kết ba ở C số 2 và số 3; bé lấy số nhỏ-tức lấy số 2
• gọi: hex-2-yne

, bé đánh số ngược lại cũng đúng nha!

• mạch có 6 carbon: dùng chữ hex
• liên kết ba ở C số 3 và số 4; bé lấy số nhỏ-tức lấy số 3
• gọi: hex-3-yne

2.4.2. Alkyne có nhánh

Hai nhánh mình gặp trong các ankyne trên là -CH₃ (methyl) và C₂H₅– (ethyl). Để gọi tên alkyne có nhánh, mình cần phải

• nhớ đánh số sao cho liên kết ≡ nhỏ nhất
• nếu 2 cách liên kết ≡ đều nhỏ; thì ưu tiên sao cho nhánh cũng có số nhỏ luôn

Bé làm như sau

1⃣ Chọn mạch chính: có chứa liên kết ba (≡) ; dài nhất ; nhiều nhánh nhất.

2⃣ Đánh số mạch chính sao cho hai C ở liên kết ba (C≡C) và nhánh (nếu cần) có số BÉ NHẤT.

3⃣ Gọi tên nếu có 1 nhánh:

số chỉ vị trí nhánh—tên nhánhTÊN MẠCH CHÍNH–số nhỏ ở C≡C–yne

Hãy xem ví dụ sau:

🙋 C₅H₈ có 1 alkyne có nhánh [3] ở trên, hãy xem:

, bé đánh số ngược lại là sai đó nha!

• nhánh methyl -CH₃ đính vào C số 3
• mạch chính có 4 carbon: dùng chữ but
• liên kết ba ở C số 1 và số 2; bé lấy số nhỏ-tức lấy số 1
• gọi: 3-methylbut-1-yne

4⃣ Gọi tên nếu có nhiều nhánh giống nhau: dùng chữ di (2), tri (3), tetra (4), … Ví dụ ankyne có 2 nhánh CH₃– thì mình gọi là dimethyl. Gọi:

số, số,… chỉ vị trí các nhánh—di|tri|tetra+tên nhánhTÊN MẠCH CHÍNH–số nhỏ ở C≡C–yne

Hãy xem ví dụ sau:

, bé đánh số ngược lại là sai đó nha!

• 2 nhánh methyl -CH₃ đính vào C số 3 và số 4
• mạch chính có 6 carbon: dùng chữ hex
• liên kết ba ở C số 1 và số 2; bé lấy số nhỏ-tức lấy số 1
• gọi: 2,3-dimethylhex-1-yne

5⃣ Gọi tên nếu có nhiều nhánh khác nhau: gọi theo thứ tự a, b, c, … Ví dụ ankyne có 2 nhánh CH₃– và C₂H₅– thì mình gọi nhánh ethyl C₂H₅– trước nhánh methyl CH₃– (vì chữ e đứng trước chữ m trong bảng chữ cái mà!). Gọi:

số chỉ vị trí nhánh—tên nhánh—số chỉ vị trí nhánh khác—tên nhánhTÊN MẠCH CHÍNH–số nhỏ ở C≡C–yne

Hãy xem ví dụ sau:

, gọi nhánh CH₃-CH₂– trước nhánh CH₃–

• nhánh CH₃-CH₂– ở ⁴C , nhánh CH₃– ở ³C
• mạch chính có 6 carbon: dùng chữ hex
• liên kết ba ở C số 1 và số 2; bé lấy số nhỏ-tức lấy số 1
• gọi: 4-ethyl-3-methylhex-1-yne

2.4.3. Vượt lên chính mình

Bây giờ, bé hãy tự mình gọi tên theo “danh pháp thay thế” tất cả các alkyne C₆H₁₀, C₇H₁₂. Nếu

• bé làm đúng hết trơn, xin chúc mừng bé. 👍
• vẫn chưa làm được, hãy vui vẻ đọc lại tất cả hướng dẫn trên nha. 😵
• có câu hỏi thì comment bên dưới nhe. 🤔

2.5. Gọi tên thường của một số Alkyne

Người ta còn dùng tên thường cho 1 số alkyne như sau:

• CH≡CH : Acetylene
• CH₃—C≡CH : Methylacetylene
• CH₃—CH₂—C≡CH : Ethylacetylene

Bé thử nhận xét xem, cách gọi tên thường alkyne như thế nào? Comment bên dưới để nhiều người cùng biết nhe.

Bài viết đang tiếp tục cập nhật. Mời bạn đón đọc.

---

3. Liên kết nhanh

Đọc thêm về đồng phân Alkene E và Z tại đây.

Đọc thêm các bài viết của Hóa lớp 11 tại đây.

Viết bởi Đỗ Trọng Toan từ W3chem.com

Mình là người tự thực hiện toàn bộ dự án này – bao gồm xây dựng trang web, viết nội dung, tìm tài liệu tham khảo, trả lời câu hỏi bạn gởi về. Vui lòng xem xét QUYÊN GÓP để hỗ trợ W3chem CHỈ BẰNG CÁCH CHIA SẺ BÀI VIẾT NÀY LÊN MẠNG XÃ HỘI; bởi vì trong tương lai, bạn sẽ cho mình nhiều thời gian để làm việc trên W3chem, cũng có nghĩa bạn nhận thêm nhiều nội dung mới nhanh hơn tại đây.😍 🥰 😘

Mình cảm ơn bạn rất nhiều ⤵